در نظام احسن آفرینش، گردش لیل و نهار و کوتاهی و بلندی شب و روز، نشانهای از قدرت و حکمت پروردگار است. طولانیترین شب سال، در نگاه یک مؤمن، تنها یک پدیده نجومی نیست، بلکه فرصتی است برای تأمل در نظم کائنات و مجالی برای خلوت و بندگی. در چنین بستری، آیین کهن «شب یلدا» که در فرهنگ ایرانی با گردهمایی و همدلی عجین شده، میتواند از یک سنت اجتماعی صرف، به بستری برای تحقق عالیترین ارزشهای دینی و اخلاقی بدل شود. اما چگونه میتوان این مناسبت را از آسیبهای تجملگرایی و سطحینگری مصون داشت و آن را به فرصتی برای تعمیق ایمان و تقویت پیوندهای الهی تبدیل کرد؟ برای بررسی این موضوع با حجتالاسلام طاهر قلیزاده، کارشناس و پژوهشگر حوزه دین و خانواده به گفتوگو نشستهایم.
یلدا، بستری ممتاز برای تحقق فریضه صله رحم
حجتالاسلام قلیزاده با بیان اینکه اصل گردهمایی در شب یلدا، مجالی مغتنم برای احیای یکی از مؤکدترین فرائض اسلامی، یعنی «صلهرحم» است، میگوید: در عصری که سبک زندگی مدرن، فردگرایی و انزوای مجازی را ترویج میکند، چنین مناسبتهایی کارکردی حیاتی در حفظ انسجام خانواده و جامعه دارند. صله رحم در فرهنگ دینی صرفاً یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه بنا بر روایات متواتر، عاملی کلیدی در افزایش رزق، تأخیر در اجل و جلب رحمت واسعه الهی است. هنگامی که دید و بازدیدها در این شب با نیت خالصانه و برای تحکیم مودت خویشاوندی صورت گیرد، این دورهمی ساده به یک عمل عبادی ارزشمند ارتقا مییابد که برکات دنیوی و اخروی فراوانی را به ارمغان میآورد. چنانکه امام صادق(ع) میفرماید: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَکِّی الْأَعْمَالَ وَ تُنْمِی الْأَمْوَالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوَی وَ تُیَسِّرُ الْحِسَابَ وَ تُنْسِئُ فِی الْأَجَلِ» (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۱۱) یعنی صله رحم اعمال را پاکیزه، اموال را فزونی، بلا را دفع، حساب را آسان و اجل را به تأخیر میاندازد. این تأکیدات نشان میدهد ارتباط با خویشاوندان، سنگ بنای یک جامعه سالم و مورد رضایت خداوند است.
مرز باریک میان شادمانی و اسراف
این پژوهشگر دینی با استناد به آیه شریفه «کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا» به تبیین دقیق نگاه اسلام به نعمت و مصرف پرداخته و اضافه میکند: دین مبین اسلام هرگز با سرور و شادمانی مؤمنان و بهرهمندی از نعمتهای حلال مخالفتی ندارد اما بهشدت با اسراف، تبذیر و تفاخر مقابله میکند. با کمال تأسف، در سالهای اخیر فلسفه اصیل شب یلدا که همانا اُنس و همنشینی است، تحت تأثیر آفت تکاثر و تظاهر قرار گرفته و این آیین به میدانی برای رقابتهای ناسالم و چشم و همچشمیهای ویرانگر تبدیل شده است. چنین رویکردی نه تنها با جوهره دین در تضاد است، بلکه با تحمیل فشارهای طاقتفرسای اقتصادی، شیرینی این وصال را به تلخی بدل کرده و شکافهای طبقاتی را عمیقتر میکند.
حجتالاسلام قلیزاده با استناد به آیه «وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللهُ إِلَیْکَ وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ» توضیح میدهد: نگاه دینی، نگاهی جامع به زندگی است. انسان مؤمن هم از نعمتهای دنیا بهره میبرد و هم مراقب است که این بهرهمندی به فساد، تبعیض یا آسیب به دیگران منجر نشود. شب یلدا نیز در همین چارچوب معنا پیدا میکند؛ شبی برای بهره بردن از کنار هم بودن، بدون آنکه به اسراف، رقابت ناسالم یا تحقیر ناخواسته دیگران بینجامد.
از غفلت شبانه تا فرصت بندگی
این استاد حوزه و دانشگاه یادآور میشود: طولانی بودن یک شب میتواند دو معنای متضاد داشته باشد؛ فرصتی برای غفلت بیشتر یا مجالی برای تحقق آرامش و معنویت افزونتر. سیره اولیای الهی و تأکید ایشان بر نزدیکی به خداوند متعال، به ما میآموزد که بلندترین شب سال، بهترین فرصت برای خلوت با معبود و محبت به خانواده و بزرگترهاست. بنابراین میتوان بخشی از زمان این محفل خانوادگی را به بیان حکایات معرفتی یا تفأل به دیوان حافظ با نگاهی توحیدی اختصاص داد. در حقیقت، قرآن کریم مؤمنانی را میستاید که از آرامش بستر خود برای نیایش با پروردگار دل میکنند. در آیه ۱۶ سوره سجده میخوانیم: «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ»؛ یعنی «پهلوهایشان از بسترها تهی میشود، پروردگارشان را با بیم و امید میخوانند و از آنچه روزیشان کردهایم انفاق میکنند». چه زیباست که در طولانیترین شب سال، حتی برای دقایقی، این آیه را چراغ راه خود قرار دهیم و این فرصت طولانی را به مجالی برای تلاوت آیاتی از کلامالله مجید یا اقامه نماز شب بدل سازیم تا تاریکی شب، به نور معرفت و قرب الهی روشن شود. این گونه، شب یلدا از یک گردهمایی صرفاً سرگرمکننده، به کانون معنویت و آرامش مبدل شده و انوار برکت آن در کالبد زندگی افراد جاری میشود.
احترام به بزرگان؛ مجرای انتقال حکمت و برکت
حجتالاسلام قلیزاده نقش محوری پدربزرگها و مادربزرگها را در این شب، فراتر از یک سنت احترامآمیز دانسته و آن را با جایگاه رفیع «کهنسالان» در فرهنگ غنی اسلامی پیوند زده و بیان میکند: حضور این عزیزان در صدر مجلس، تجلی عینی برکت و مجرای انتقال حکمت است. این کلام نورانی پیامبر اکرم(ص) که میفرماید: «الْبَرَکَةُ مَعَ أَکَابِرِکُمْ»، به این معناست که شنیدن خاطرات، پندها و تجربیات نسل گذشته، در حقیقت اتصال به ریشههای هویتی و اخلاقی ماست. در این شب، بزرگان خانواده میتوانند با بیان مفاهیمی دینی و اخلاقی، نقشی بیبدیل در تعمیق باورهای دینی نسل جوان ایفا کنند.
تجلی مواسات در بلندترین شب سال
حجتالاسلام قلیزاده در پایان، بر جنبه حیاتی مسئولیت اجتماعی و همدلی مؤمنانه در این شب تأکید کرده و میگوید: در مکتب اهل بیت(ع)، مسلمانی که از احوال همسایگان و نیازمندان غافل باشد، از دایره ایمان حقیقی فاصله دارد. این کلام تکاندهنده از پیامبر اعظم(ص) که فرمود: «مَا آمَنَ بِی مَنْ بَاتَ شَبْعَانَ وَ جَارُهُ جَائِعٌ إِلَی جَنْبِهِ وَ هُوَ یَعْلَمُ بِه» (اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶۸) یعنی «به من ایمان نیاورده است کسی که شب را با شکم سیر بخوابد در حالی که همسایهاش در کنار او گرسنه است و او از حالش خبر دارد» باید در چنین شبهایی نصبالعین ما باشد. سیره امیرالمؤمنین(ع) در رسیدگی به ایتام و فقرا به ما میآموزد که شادمانی واقعی زمانی حاصل میشود که همگان در آن سهیم باشند. چه نیکو است خانوادهها بخشی از هزینههای غیرضروری این شب را به تهیه بستههای معیشتی برای خانوادههای آبرومند و کمبرخوردار اختصاص دهند. این عمل خداپسندانه، نه تنها روح انفاق و مواسات را در جامعه زنده میکند، بلکه به شب یلدا معنایی عمیقتر و الهی بخشیده و آن را به تمرینی برای حس کردن درد دیگران تبدیل میکند. در نهایت، یلدا زمانی به کمال خود میرسد که نور امید و شادی را به خانههای تاریک و سرد نیز بتاباند.
خبرنگار: نسرین نقدی
نظر شما